Dünya miqyasında tanınmış alimlәr dövlәti necә tәsvir edirlәr. Thomsәn’ә görә dövlәt “siyasi yöndәn müstәqil olan müntәzәm tәşkilatlı millәt”dir. Von Gabain’ә görә “ölkә, imperatorluq, hakimiyyәt vә hökümәt” demәkdir. Clauson’a görә dövlәt “müstәqil bir hökmdar tәrәfindәn idarә edilәn siyasi birlikdir”. Bizә görә müasir mәnada dövlәt, müәyyәn bir coğrafiyada yaşayan, xalqı әlbir olmuş, müştәrәk hüquqî vә idarî nizamı, yәni qanunları ilә ölkәsini tәnzimlәyәn, xalqını dinc vә asudә yaşadan siyasî bir varlıqdır.

Türkün dövlәt anlayışında “dövlәt” bütövlükdә dünyanı әhatә edir. Mәsәlәn Orxun-Yenisey sahilindә tapılan Bilgә Xaqan abidәsindә belә deyilir: “Yuxarıda göy, aşağıda yer yarlığadığı üçün xalqımı, gözünün görmәdiği, qulağının eşitmәdiği yerlәrә kimi apardım. İrәlidә gündoğana, sağda günorta yerinә, arxada günbatana, solda gecәortasına kimi sәfәr etdim”.

Bilgә Xaqan’ın bu sözlәri cahan hakimiyәti ideyasının şüurdan real hәyata keçirilmәsidir. Hun hökmdarı Oğuz Xaqan da quracağı dövlәt barәdә xalqının qarşısına qurultayda çıxıb belә demişdi: “Daha göy çadırımız, günәş tuğumuz olsun!” Göytürk xaqanı İşbara Xan da Çin imperatoruna yazdığı mәktubuna bu sözlәrlә başlayırdı: “Tanrı tәrәfindәn yollanmış Böyük Göytürk İmperiyasının bilgә xaqanı İşbara…”. Demәli Türkün dövlәtçilik prinsipindә ilahî bir qüdrәt vardı vә ancaq o qüdrәtә layiq olanlar xaqan olabilirdi, ona da qurultay qәrar verirdi.

Türk tarixindә yuxarıda sadaladığımız kimi milyonlarla nümunә tapmaq olar, ancaq tanınmış bir neçә hökmdarımızın adını çәkmәk vә onların sözlәrini çatdırmaqla kifayәtlәndim. Bundan qәrәz Türk dövlәt fәlsәfәsinin bünövrә daşlarının nәlәr olduğunu sizlәrә bir daha yada salmaqdır.

Türk dövlәt gәlәnәğindә istiqlal, yәni müstәqillik hәddәn artıq önәmli bir ünsürdür. Әgәr istiqlal sadәcә olaraq hakimiyyәt cilovunu әlindә saxlayan müәyyәn bir qrupun tәlәbidirsә ona istiqlal demәk olmaz. Müstәqilliği xalq şüurlu şәkildә vә bütövlükә istәmәlidir. Bu cür kollektiv şüur Türk toplumunda әn başdan bәri daim olmuşdur. Türklәr öz azadlığını heç nәyә dәyişmәyәn bir xarakterә malikdir, Tanrı Türkü bu cür yaradıb. Bu şüurun yaranmasında da ucu bucağı görünmәyәn çöllüklәrdә azad şәkildә ömür sürmәlәri dә öz tәsirini bağışlayıb. Bozqırın amansız exoloji sistemindә bişәn Türk xalqı, atının üstündә daimi olaraq yerini dәğişdirmә imkânına malikdi. Özünü kütlәvi şәkildә mәhv edәcәk bir tәhlükә ilә üzlәşdiğindә sürәtlә hәrәkәt edib özünü xilas edәbilәcәk qüdrәtә vә çevikliğә yiyәlәnmişdi. Әksәriyәti köçәri hәyat sürәn Türk xalqları bu sayәdә mәğlub edilmәz bir taktikanı da yaratmışdı ki, buna tarixçilәr “turan taktikası” deyir.

Qәdim Türk dövlәtçilik anlayışında dövlәt müәyyәn bir gücә çatdıqda xaqan, qurultayın seçdiği bәylәrә, ya da şahzadalara yeni tutulan torpaqlarda öz hökmranlığını sürmәk, dövlәtini yaratmaq hüququnu verirdi. Xüsusilә Hun İmperatorluğu tarixindә xaqan ölkәnin sağ tәrәfindә әylәşir ölkәni idarә edirdi. Sol tәrәfdә isә qurultayın seçdiği şahzada yerlәşir vә bölgәni böyük xaqan adına idarә edirdi.

İndi gәlin Kitabı Dәdә Qorqud’a nәzәr salaq. Dirsә Xan Oğlu Buğac Xan Boyunda, Buğac meydanda buğa ilә döyüşür vә ona qalib gәlib başını kәsir. Oğuz bәylәri gәlib Buğac’ın әtrafında yığışır, oğlana ad qoyması vә xeyir dua vermәsi üçün Dәdә Qorqud’un gәlmәsini istәyirlәr. Dәdә Qorqud da gәlib bunları deyir:

“Hey Dirsә Xan! Oğlana bәylik vergil,

Tәxt vergil, әrdәmlidir”.

Bu sözlәrdәn dә aydın olur ki, qәdim vaxtlarda bәylik yalnızca әrdәmli olanlara verilirdi. Bәylik titulunu alan şәxs dә öz müstәqilliğini elan edirdi, ancaq bir şәrtlә ki, xalqının yaratdığı böyük dövlәtә tabeçiliğini itirmәdәn. Tarixdә müәyyәn vaxtlarda bu cür bәylәrdәn bәzilәrinin özlәrini böyüklәrinә qarşi div güzgüsündә görüb tabeçilikdәn çıxmağa yönәlmiş vә axırda bu yolda şirin canından olmuşdur. Bu sәbәbdәn asılı yaranmış döyüşlәrdә hansı bәy meydanda vurulub ölsә onun әsgәrlәri silahlarını yerә buraxıb sağ dizlәrini yerә qoyub sağ әllәrini sinәsinә basıb başını aşağı әndәrmiş vә digәrinin hakimiyyәtini qәbul etmişdir. Dilimizdә daim işlәtdiğimiz “baş әndәrmәk” deyimi dә mәhz bu cür tarixi hadisәlәrdәn hәrәkәtlә yaradılmışdır.

Tüklәr istiqlallarına, azadlıqlarına hәddәn artıq önәm verәn bir xalqdır. Sözün burasında tarixin saralmış sәhifәlәrindә yer tutan vә ulu babalarımızın istiqlallarına nә cür önәm verdiklәrini büruzә verәn bir hadisәni çatdırmaq istәyirәm. Bu tarixi hadisә Çinlilәrin “Şici” dediklәri 12 cilddәn ibarәt olan qәdim salnamәlәrindә yer tutmuşdur vә Eradan qabaq 55. ildә baş vermişdir. Böyük Hun İmperatorluğunun bir yığıncağında xaqan Çinli elçiyә üzünü tutub belә deyir:

“Cәsarәtә qarşı heyranlıq duymaq vә özgәlәrinә tabe olmağı alçaqlıq qәbul etmәk bizim gәlәnәğimizdir. Babalarımızdan torpaqla birgә tәhvil aldığımız istiqlalımızı fәda edәbilmәrik. Mübarizә edәcәk döyüşçülәrimiz hәlә dә var vә dövlәtimizi qorumalıyıq”.

Günümüzdәn tәqribәn iki min il qabaq söylәnәn bu sözlәrdәki dövlәtçilik şüuruna fikir versәk hәr şey gün kimi aydın olar.

Dәdә Qorqud’un Buğac’a ad verәrkәn söylәdiği alqış, sadәcә olaraq bir el ağsaqqalının söylәdiği elә belә sözlәr deyildir. “Oğlana bәylik vergil, tәxt vergil, әrdәmlidir” alqışı ilә Çinli elçiyә Hun dövlәtinin yığıncağında söylәnәn sözlәr eyni şüurdan qidalanmayibmi?