Azerbaycanın birliyi ve istiqlaliyyeti uğrunda çarpışan Settar xan,Şeyx Mehemmed Xiyabani ve Pişeverinin eziz xatiresine…
I-ci Hisse
İpek yaylığıyla o, asta-asta Silib eyneyini gözüne taxdı. eyilib yavaşca masanın üste Bir möhüre baxdı, bir qola baxdı.
Kağıza hevesle o da qol atdı, Dodağı altından gülümseyerek. Bir qelem esrlik hicran yaratdı, Bir xalqı yarıya böldü qılınc tek.
Öz sivri ucuyla bu lelek qelem Deldi sinesini Azerbaycanın. Başını qaldırdı, Ancaq dembedem Kesdiler sesini Azerbaycanın.
O güldü kağıza qol çeken zaman, Qıydı üreklerin hicran sesine. O güldü haqq üçün daim çarpışan Bir xalqın tarixi faciesine.
Eyleşib kenarda topsaqqal ağa, Herden mütercime suallar verir. Çevrilir gah sola, baxır gah sağa, Başını yelledib tesbeh çevirir. Qoyulan sertlere razıyıq deye, Terefler qol çekdi müahideye… Terefler kim idi? Her ikisi yad! Yadlarmı edecek bu xalqa imdad?!
Qoy qalxsın ayağa ruhu Tomrisin, Babekin qılıncı parlasın yene. Onlar bu şertlere sözünü desin, Zenciri kim vurdu şir bileyine?
Hanı bu ellerin merd oğulları? Açın bereleri, açın yolları. Bes hanı bu esrin öz Koroğlusu- Qılınc Koroğlusu, söz Koroğlusu?
Babaların şeni, şerefi, elbet, Bize emanetdir, böyük emanet… Yoxmu qanımızda xalqın qeyreti? Bele saxlayarlar bes emaneti? Qoy ildırım çaxsın, titresin cahan! Ürekler qezebden coşsun, partlasın. Daim haqq yolunda qılınc qaldıran İgid babaların goru çatlasın.
Qoy eysin başını vüqarlı dağlar, Matemi başlandı böyük bir elin. Mersiye söylesin axar bulaqlar, Ağılar çağırsın bu gün qız, gelin!..
Terefler sakitdir, qezebli deyil, Mehv olan qoy olsun, onlara ne var. İmzalar atılır bir-bir, ele bil, Sevgi mektubuna qol çekir onlar.
Atıb imzasını her kes varağa, eyleşir sakitce keçib yerine. Eynekli cenabla, tesbehli ağa, Qalxıb el de verir biri-birine.
Onların birleşen bu ellerile Ayrılır ikiye bir el, bir Veten. Axıdıb gözünden yaş gile-gile, Bu dehşetli hala ne deyir Veten?
Bir deyen olmadı, durun ağalar! Axı, bu ölkenin öz sahibi var. Siz ne yazırsınız bayaqdan beri,- Bes hanı bu yurdun öz sahibleri?
Bes hanı heqiqet, bes hanı qanun? Qocadır bu yurdun tarixi, yaşı. Bes hanı köksüne serhed qoyduğun, Bir vahid ölkenin iki qardaşı?
Görek bu hicrana, bu müsibete, Onların sözü ne, qerezi nedir? Bu xalq ezel günden düşüb zillete, Öz dogma yurdunda yoxsa köledir?
Nece ayırdınız dırnağı etden- Üreyi bedenden, canı cesedden? Axı, kim bu haqqı vermişdir Size, Sizi kim çağırmış Vetenimize?
Neçe vaxt sengerde hey ulaşdılar, Gülüstan kendinde sövdalaşdılar. Bir ölke ikiye Ayrılsın deye!..
Göy de guruldamış deyirler o gün, Çölleri, düzleri buludlar sarmış. O göy gurultusu ulu Babekin Ruhuymuş, hönkürüb feryad qoparmış.
Gülüstan kendinin gül-çiçekleri Bir günün içinde soldu-saraldı. "Gülüstan" bağlandı, o günden beri, Bu kendin alnında bir leke qaldı.
Bağrı köz-köz oldu "Yanıq Keremin" Teller inildedi, yandı, ne yandı. Aşığın sazında daha bir hezin, Daha bir yanıqlı perde yarandı.
Hemin gün ölkeni apardı sel, su, Tutuldu çöhresi günün, ayın da. Qoca Nebatinin eşqi, arzusu, O gün batmadımı Arpa çayında?
Ağlayıb dağlardan esen külekler, Bu meşum xeberi aleme yaydı. Sanki dile geldi güller, çiçekler: "Bu ise qol qoyan qollar sınaydı".
Arazın suları qezebli, daşqın, Sirin neğmeleri ahdır, haraydır. Veten quşa benzer, qanadlarının Biri bu taydırsa, biri o taydır.
Quş iki qanadla uçar, yükseler, Men nece yükselim tek qanadımla? Ürekler bu derdden tüğyana geler, Axar gözümüzden yaş damla-damla.
Cenablar, bir anlıq düşündünüzmü? Verdiyiniz hökmün ağırlığını? Bu hökmün dehşeti ellimi, yüzmü? Biz nece götürek bu göz dağını?..
Başı kesilende bu meğrur elin Qelbin ağrısını hiss etdinizmi - Qoca Füzulinin, igid Babekin Etiraz sesini eşitdinizmi? Cenablar, bir damcı mürekkeble siz Düsünün, nelere qol çekmişsiniz?
Bir damcı mürekkeb, bir vetendaşı Qanına bulayıb ikiye böldü. Bir damcı mürekkeb olub göz yaşı İllerle gözlerden axdı, töküldü.
Min leke vurdular şerefimize Verdik, sahibimiz yene "ver" – dedi. Lap yaxsı eleyib doğrudan, bize Biri "baran" – dedi, biri "xer" – dedi. Bizi hem yediler, hem de mindiler, Amma dalımızca gileylendiler.
Hökmü gör ne qeder böyükmüş anın Möhür de basdılar varağa tekrar. Yox, varağın deyil, Azerbaycanın Köksüne dağ boyda dağ basdı onlar.
İmzalı, möhürlü ey cansız varaq, Ne qeder böyükmüs qüvvetin, gücün. Esrler boyunca vuruşduq, ancaq Sarsıda bilmedik hökmünü bir gün.
Ey kağız parçası, evvel heç iken, Yazılıb, qollanıb yoxdan var oldun. Böyük bir milletin başını kesen, Qolunu bağlayan hökmdar oldun.
Bir eli ikiye paraladın sen Özün kağız İken paralanmadın. Köksüne yazılan qelb ateşinden, Niye alıçmadın, niye yanmadın?
Araz serhed oldu, esdi külekler, Sular yatağında qalxdı, köpürdü. Üstü dama-dama taxta direkler, Çayın kenarında sef çekib durdu.
Sular, sizden temiz ne var dünyada? Lekeden xalidir axı qelbiniz. Bağrınız alışıb niye yanmadı Bu çirkin emele qol qoyanda siz?
Ey Araz, sepirsen göz yaşı sen de, Keçdikce üstünden çölün, çemenin. Seni arzulara sedd eyleyende, Niye qurumadı suların senin?
Dayanıb Arazın bu tayında men "Can qardaş" deyirem, o da "can" deyir. Ey zaman, sorğuma cavab ver, neden Sesim yeten yere, elim yetmeyir?..
Qarışıb gözümde, qarışıb alem Derd-derdi doğrayır, qem-qemden keçir. Arazın üstünden keçe bilmirem, Araz derdim olub sinemden keçir.
Taxta direkleri torpağa deyil, Qoydular Füzuli divanı üste. Yarıya bölündü yüz, yüz elli il Geraylı, bayatı, muğam, şikeste.
Taxta direkleri qoydular ax, ax! Qelbimin, ruhumun, dilimin üste. Biz güldük, ağladıq, yene de ancaq Bir sazın, bir telin, bir simin üste.
Ürekden üreye körpü? Bir dayan! Derdimiz dinirse, bir sazın üste Şehriyar yaralı misralarından Körpü salmadımı Arazın üste?!
Bu taydan o taya axışdı sel tek Göze görünmeyen könül telleri. Bu selin önünü ne çay, ne direk Kese bilmemişdir yüz ilden beri.
Ağalar bilmedi birdir bu torpaq Tebriz de, Bakı da Azerbaycandır. Bir elin ruhunu, dilini ancaq Kağızlar üstünde bölmek asandır.
Böl, kağız üstünde, böl, gece-gündüz, Torpağın üstüne direkler de düz, Gücünü, ezmini tök de meydana, Qosundan, silahdan sedd çek her yana. Torpağı ikiye bölersen, ancaq Çetindir bedeni candan ayırmaq!
Ayırmaq kimseye gelmesin asan Bir xalqın bir olan derdi-serini. O taydan bu taya Mustafa Payan Oxuyur Vahidin qezellerini.
Dolandı zemane, döndü qerine, Şairler od tökdü yene dilinden. Vurğunun o hesret neğmelerine Şehriyar ses verdi Tebriz elinden:
"Heyder baba, göyler qara dumandı, Günlerimiz bir-birinden yamandı. Bir-birinden ayrılmayın, amandır, Yaxşılığı elimizden aldılar, Yaxşı bizi yaman güne saldılar.
Bir uçaydım bu çırpınan yelinen, Qovuşaydım dağdan aşan selinen, Ağlaşaydım uzaq düşen elinen. Bir göreydim ayrılığı kim saldı, Ölkemizde kim qırıldı, kim qaldı".
