Şübhәsiz ki, indiyә kimi Dәdә Qorqud Dastanlarına hәddәn artıq diqqәt cәlb olunub, onunla bağlı elmi mәqalәlәr vә kitablar yazılıb, mәruzәlәr tәqdim edilib, ancaq onu Türk dövlәt gәlәnәği cәhәtdәn xüsusi olaraq tәdqiq eliyәn olmayıb. Sadәcә olaraq mәrhum qocaman alimimiz Prof. Bahaәddin Ögәl “Türk Kültürünün Gәlişmә Çağları” vә “Türklәrdә Dövlәt Anlayışı” adlı әsәrlәrindә müәyyәn mәsәlәlәrә toxunub vә bәzi mövzulardakı fikrini tәsdiq üçün Dәdә Qorqud’dan nümunәlәr tәqdim edib.

Dәdә Qorqud Dastanları’nda Türk dövlәt gәlәnәğinin tutduğu yer barәdә sizlәrә 25 hәftә boyunca mәlumat tәqdim edәcәyik. İndi gәlin türk dövlәt gәlәnәği mövzusuna biraz nәzәr salaq vә bu gәlәnәğin hansı özül üstündә yüksәldiğinә baxaq.

Türklәrdә dövlәt anlayışının kökündә Tanrı, tәbiәtin prinsiplәri vә dәyişmәz dәyәrlәri öz yerini Tutub. Tәbiәtin real vә әsla bağışlamayan exoloji sistemi bu dövlәt anlayışında öz tәsirini bağışlayıb. Onun әxlaqi prinsiplәrini isә qәdim Türk inamı Göytanrı anlayışında axtarmalıyıq.

Türkün dövlәt gәlәnәğindә “dövlәt, istiqlal, ölkә vә xalq” bünövrә daşlarıdır. Bizim dә Dәdә Qorqud Dastanlarına baxışımız bu ünsürlәrdәn hәrәkәt edәcәkdir.

Won Qabain’ә görә dövlәt, “ölkә, imperiya, iqdidar vәya hökümәt demәkdir. Clauson’a görә dövlәt, “müstәqil bir hökmdar tәrәfindәn idarә edilәn siyasi bir birlikdir”. Bu nümunәlәri istәnilәn qәdәr artırmaq olar ancaq biz iki yad alimin dövlәtlә bağlı fikirlәrini tәqdim etmәk istәdik. Bizә görә müasir mәnada dövlәt, müәyyәn bir әrazisi, yәni vәtәni olan, ictimai şüurla birlәşәn xalqa yiyәlәnmiş, müşdәrәk hüquqi vә idari nizamı olan, törәsi, yәni qanunları ilә yurdunu qoruyan, millәti firavan, sülh vә sabitlik içindә yaşadan canlı vә siyasi bir varlıqdır.

Türkün dövlәt anlayışında “dövlәt”, bütöv halda cahanı әhatә edir. Bir sözlә Türk’ün dövlәt anlayışının bünövrә daşında “cahan hakimiyyәti ideyası” yer tutmuşdur. Göytürk Xaqanı Bilgә’nin Orxun abidәlәrindә hәkk olunan sözlәrinin bir hissәsinә fikir verәk: “Yuxarıda göy, aşağıda yer buyurduğu üçün xalqımı, gözünün görmәdiği, qulağının eşitmәdiği yerlәrә kimi apardım. İrәlidә gün doğana, sağda günonarta yerinә, arxada günbatana, solda gecә otasına kimi sәfәr etdim”.

Bu sözlәr cahan hakimiyyәti ideyasının şüurdan hәyata keçirilmәsidir. Böyük Hun Xaqanı Oğuz yaradacağı dövlәt barәdә üzünü xalqına tutub sәslәnirdi: “Göy çadırımız, günәş tuğumuz olsun”. Göytürk Xaqanı İşbara, Çin imperatoruna yazdığı mәktubuna “Göydә doğulmuş, Böyük Göytürk İmperiyasının vә bütün Dünyanın Bilgә, Müqәddәs İmperatoru İşbara” sözlәrilә başlayırdı.

Aşkar şәkildә görünür ki, Türkün dövlәt anlayışı sәrhәdsizdir. Onda bu anlayışı yaradan da o dövrün tanqı sayılan atın belinә aşırılan hәr bir Türk evladı nәhayәtsiz bozqırlarda ulu sәmanın altında uzaqları yaxın edir, bozqır hәyatının çәtinliği içindә bişir vә mәğlub edilmәz, basılmaz olur, şüurunda özünә, öz gücünә inam bәslәyir vә bunlar da onda azadlıq şüurunu yaradıb möhkәmlәndirirdi. O, Bozqır hәyatının çәtinliğini saat kimi dәqiq işliyәn “törәlәrilә” vә әlbirliyi ilә asan şәkildә hәll edirdi. Daha orda şәxsiyyәt yox әmәkdaşlıq ruhunu mәnimsәmiş şәxslәrin yaratdığı birlik hökmran olurdu vә hәr bir Türk bu ruhla silahlanıb dövlәtini dә hәmin ruhla yaradırdı.

Oğuz Xaqan dastanı, Türkün dövlәt anlayışının nümunәvi örnәklәrindәn biridir. Gәlin bu әfsanәyә qısaca bir daha nәzәr salaq:

“Günlәrdәn bir gün Qara Xan’ın bir oğlu oldu. Saçları qara, qaşları qara, gözlәri ala idi. Anasından bir dәfә süd әmdi, sonra әmmәdi, danışmağa başladı. Qırx gün sonra böyüyüb yeridi, oynadı. Uşaq yaşda ata minib ova getmәyә başladı. Yaşadıqları bölgәdәki meşәdә bir canavar yaşayır vә әtrafa qorxu hürkü yayırdı. Oğuz, onu ovlamaq üçün qılınc, qalxan, ox vә nizә götürüb meşәyә getdi, onu ovlayıb başını kәsdi vә hamının canı ondan qurtardı.

O yenә bir gün meşәyә ova getdi vә ordakı gölün sahilinә endi. Gölün ortasında böyük bir ağacın qovuğunda ay parçası kimi bir qızın oturduğunu gördü, onu sevdi vә evlәndi. Ondan Göy, Dağ, Dәniz adında üç oğlu oldu.

Dövlәtini qısa zamanda böyütdü vә sağ tәrәfdәki ölkәnin xaqanı olan Qızıl Xaqan ona tabe oldu. Oğuz ordusunu qırx gün yeridib Buz Dağı deyilәn yerә gәldi, çadırını orda qurdurdu. Dan yeri sökülәrkәn çadırına bir işıq daxil oldu vә işığın içindәn göy yalmanlı bir qurd çıxıb ona üzünü tutub dedi:Ey Oğuz! Sәnin döyüş arzuladığını bilirәm, qabaqda gedib orduna yol göstәrәcәyәm.

Öndә bozqurd, ardında Oğuz vә ordusu getdi, düşmәnlә üzlәşib vuruşdular, Oğuz qalib gәldi.

Günlәr ayları, aylar illәri qovaladı, Oğuz’un vәziri Uluğ Türk bir gün yuxusunda qızıl bir yay vә üç gümüş ox gördü. Qızıl yay gündoğandan günbatana uzanmışdı. Gümüş oxlar da quzeyә sarı gedirdi. Uluğ, oyandıqda yuxusunu Oğuz’a danışdı. Oğuz da oğulları Gün, Ay vә Ulduz’u gündoğana, Göy, Dağ vә Dәniz’i dә günbatana ova yolladı. Gündoğana gedәnlәr qızıl yayı, günbatana gedәnlәr gümüş oxları tapıb qayıtdı. Oğuz yayı vә oxları oğulları arasında bölüşdürdü vә böyük bir qurultay yığıb xalqına dedi: Daha qocaldım. Nә döyüşlәrdәn çıxdım, düşmәnlәrimi ağlatdım, dostlarımı güldürdüm, Tanrı’ya olan borcumu әda etdim, ölkәmi sizә tapşırıram.

Vaxtı gәldikdә dә Oğuz bu dünyadan köçüb getdi”.

Bu әfsanә Türk dövlәt anlayışında dövlәt, istiqlal, yurd, xalq vә qanunla bağlı prinsiplәri mifoloji әsaslar daxilindә bizә tәqdim edir.

Tәbiәtin dәyişmәyәn vә amansız sisteminin möhkәmlәndirdiği, öz millî kimliğinә sahiblәnmә şüuru ilә Göytanrı anlayışının әxlaqi prinsiplәri Türk dövlәtinin kiçik bir özәyi olan ailәdә öz әksini tapıb. Türk dövlәti, bugünkü anlayışla vәtәn deyilәn müәyyәn bir coğrafiya, onun üstündә yaşayan xalq, hökmranlıq, yәni istiqlal, qanunlara söykәnәn siyasi tәşkilatlanma üstündә bina olmuşdur. Türk millәtinin tarixi çox hәssas şәkildә tәdqiq olunarsa onun ailәdәn başlayıb, bәyliklә davam edәn vә dövlәti ötüb imperiya ilә nәticәlәnәn dövlәtçilik prinsipi aşkar şәkildә müşahidә olunar. Türk dövlәt gәlәnәğindә dövlәt әzәlî vә әbәdîdir. Göytürk xaqanı Bilgә Xan “Üstdә mavi göy, altda qara yer vә ikisi arasında insan oğlu yaradılıb. İnsanlar üstündә dә atalarım Bumın Xaqan vә İstәmi Xaqan hökmran olublar” sözlәriylә bu düşüncәni vurğulamaq istәyir.

İndiyә kimi Dәdә Qorqud Dastanları’na sadәcә olaraq әdәbî bir әsәr gözüylә baxılıb. Biz üzümüzә gәlәn proqramdan başlayaraq dastandaki boyları Türk dövlәtçilik prinsipi yönündәn çözәlәmәğә çalışacağıq.